اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) چیست؟

اگر به فهرست شرکت‌های بزرگ از نظر ارزش بازار در جهان نگاهی بیندازیم، ۹ مورد از ۱۰ نام مربوط به شرکت‌های حوزه فناوری و دیجیتال هستند. در هیچ مقاله‌ای نباید نظر نویسنده را قبول کنید و حتما استدلال و استنتاج خود را داشته باشید؛ اما به نظر من این آمار می‌خواهد به ما بگوید که جهان در حال حرکت به چه سمتی است. تغییر مدل و ماهیت کسب‌وکارها و شیوه فعالیت در بازار کار، نشان از تغییر در ماهیت اقتصاد دارد. این تغییر با مفهومی با نام اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) تعریف می‌شود. در این مقاله از اکسران  قصد داریم به زبان ساده اقتصاد دیجیتال را تعریف و تاریخچه‌اش را بازگو کنیم، تفاوت آن را با اقتصاد سنتی بگوییم، ویژگی‌های اصلی اقتصاد دیجیتال را نام ببریم، نگاهی به مزایا و معایب آن بیندازیم، رابطه کریپتوکارنسی و اقتصاد دیجیتال را بررسی کنیم و در آخر نیم‌نگاهی به جایگاه نوآوری و هوش مصنوعی در اقتصاد دیجیتال داشته باشیم. با ما همراه باشید.

 

تعریف اقتصاد دیجیتال

مهم‌ترین نکته‌ای که باید در تعریف اقتصاد دیجیتال به آن توجه کرد، بحث زیرساخت است. اقتصاد دیجیتال به‌صورت بنیادی فرایندهای اجرایی کسب‌وکارها و راه تعامل آن‌ها با مشتریان و مصرف‌کنندگان را دستخوش تغییر می‌کند. اقتصاد دیجیتال به نوعی از فعالیت اطلاق می‌شود که با به‌کارگیری ابزارهای دیجیتال مانند اینترنت، دستگاه‌های هوشمند و فناوری‌های نوین مانند بلاکچین، اینترنت اشیا، فضای ذخیره‌سازی و محاسبات ابری، هوش مصنوعی، کلان داده (Big Date) و از این دست موارد رویه‌های مرسوم را متحول ساخته است. برای مثال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  تجارت الکترونیک (E-commerce)
• تبلیغات آنلاین
• مخابرات
• پرداخت الکترونیک و بانکداری آنلاین
• استریم (Stream) یا پخش آنلاین
• اقتصاد اشتراکی
• شبکه‌های اجتماعی
• تولید محتوای دیجیتال
• دستیارهای مجازی مبتنی‌بر هوش مصنوعی

فناوری‌های دیجیتال باعث ایجاد مدل‌های جدید برای کسب‌وکارها می‌شود و صنایع قدیمی را به تغییر یا انحلال وادار می‌کند. این اتفاق باعث بروز فرصت‌های جدید در زمینه نوآوری و رشد می‌شود. درباره جایگاه نوآوری در اقتصاد دیجیتال جلوتر صحبت خواهیم کرد. به‌کارگیری این فناوری‌ها و تبلور آن در مفهوم اقتصاد دیجیتال، شاخص‌های مهمی در اقتصاد کلان و رشد اقتصادی را تغییر می‌دهد. از جمله این شاخص‌ها می‌توان به بهره‌وری، کارایی و ارتباط با اقتصاد جهانی را برشمرد. البته نمی‌توان این مساله را به‌صورت کامل مزیت دانست و قطعا معایبی مانند امنیت سایبری و حریم خصوصی را با خود به‌همراه دارد. شاید استفاده از واژه معایب برای آن درست نباشد و واژه‌ای مانند پاشنه آشیل مناسب‌تر است.

هرچه زمان می‌گذرد و پیش می‌رویم، اقتصاد دیجیتال تکامل می‌یابد و گستره بیشتری را در بر می‌گیرد؛ بنابراین کسب‌وکارها باید در مسیری حرکت کنند که بیشترین انطباق را با تغییرات داشته باشند و از مزایای آن بهره‌مند شوند. البته نقش دولت‌ها و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای این موضوع غیرقابل انکار است. آن‌ها باید سریع‌تر با قانون‌گذاری و برطرف ساختن چالش‌های موجود، فضا را برای اتصال اقتصاد کشورها به اقتصاد جهانی مهیا کنند. هر چه این اتفاق سریع‌تر رخ دهد، معایب آن زودتر آشکار می‌شود و می‌توان آن‌ها را برطرف کرد یا به حداقل رساند.

تاریخچه اقتصاد دیجیتال

ریشه‌های اقتصاد دیجیتال را می‌توان به اواخر قرن بیستم نسبت داد؛ زمانی که با شکل‌گیری اینترنت ارتباط افراد، نحوه انجام کارها و دسترسی به اطلاعات دستخوش تغییر شد. اصطلاح «اقتصاد دیجیتال» در دهه ۱۹۹۰ توسط دان تپسکات (Don Tapscott) مطرح شد. او که یک کارآفرین، مشاور و نویسنده معروف در زمینه اثر تکنولوژی بر کسب‌وکارها است، با انتشار کتابش که عنوان آن «اقتصاد دیجیتال؛ بشارت و بیم‌ها در عصر هوش شبکه‌ای» است، برای نخستین بار در سال ۱۹۹۵ این واژه را ابداع کرد و ترویج داد.

تاپسکات در کتابش آورده بود که اینترنت و فناوری‌های دیجیتال به‌شکل اساسی ماهیت فعالیت‌های  اقتصادی را تغییر خواهند داد و فرصت‌های جدید برای کسب‌وکارها و افراد در زمینه نوآوری و رقابت نه‌تنها در اقتصاد داخلی، بلکه در فضای بین‌الملل به‌وجود خواهد آورد.

البته افراد دیگری مانند ویلیام جی بیوتر (William J. Abernathy) از دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۷۰ میلادی و نیکولاس نگروپونت (Nicholas Negroponte)، بنیانگذار مرکز رسانه ماساچوست به مفهوم دیجیتالی شدن فضای آینده و نقش اینترنت در کسب‌وکارها اشاره کرده‌اند.

تفاوت اقتصاد دیجیتال و اقتصاد کلاسیک

برای اینکه بخواهیم تفاوت اقتصاد کلاسیک و اقتصاد دیجیتال را بیان کنیم، شاید بد نباشد که تعریفی کوتاه و در حد چند خط از اقتصاد داشته باشیم. البته لازم به‌ذکر است که منظورمان از اقتصاد کلاسیک، مکتب فکری پیرو آدام اسمیت نیست و به شکل قدیمی یا رایج اقتصاد اشاره داریم.

به‌طور کلی اقتصاد به تخصیص منابع محدود به نیازهای محدود مربوط می‌شود و باتوجه به ساختار و تفکرات مختلف درباره اینکه کالاها و خدمات برای چه کسانی تولید شوند، چطور تولید شوند و به چه شکل توزیع شوند، صحبت می‌کند.

تفاوت اصلی اقتصاد دیجیتال و اقتصاد کلاسیک در نحوه پیاده‌سازی رویه‌ها برای دستیابی به اهدافی است که بالا گفتیم. برای مثال در اقتصاد کلاسیک به‌صورت عمده تولیدات به‌شکل سنتی و با ابزارهای قدیمی‌تر انجام می‌شود؛ اما در اقتصاد دیجیتال از فناوری‌های جدید و ابزارهای نوین مانند ربات در فرایند تولید استفاده می‌شود. علاوه‌بر این، در شکل کلاسیک اقتصاد بیشتر معاملات و مراودات به‌صورت فیزیکی شکل می‌گیرد؛ ولی اقتصاد دیجیتال این قضیه را بر بستر اینترنت پیش می‌برد.

یکی دیگر از تفاوت‌های مهم میان شکل دیجیتالی اقتصاد و مدل کلاسیک آن، خلق و استفاده از اطلاعات حاصل از تمام فعل‌وانفعالات اقتصادی است که به آن داده یا دیتا می‌گویند. فعالیت در فضای اقتصاد دیجیتال باعث ایجاد دیتای انبوهی می‌شود که از آن برای پیش‌بینی رفتار مصرف‌کننده، بهینه‌سازی رویه‌های تولید و افزایش ضریب نوآوری استفاده می‌شود. این قضیه در اقتصاد سنتی متفاوت است. اصولا دستیابی به اطلاعات کار زمان‌بری است و هم‌زمان با فعالیت‌های اقتصادی نمی‌توان به آن دسترسی داشت. برای مثال پس از اتمام مراحل تولید یا مصرف کالا یا خدمات، افرادی باید برای جمع‌آوری اطلاعات وارد عمل شوند و ممکن است در برخی مواقع با عدم اظهارنظر صحیح و واقعی روبه‌رو شوند؛ اما در اقتصاد دیجیتال این اتفاق در حین تولید و مصرف رخ می‌دهد و احتمال دستکاری نتایج و عدم صداقت به پایین‌ترین میزان می‌رسد.

از دیگر تفاوت‌های میان اقتصاد سنتی و اقتصاد دیجیتال، گستره فعالیت آن‌ها است. با توجه به زیرساخت و فناوری که در اقتصاد دیجیتال به‌کار می‌رود، امکان برقراری ارتباط و انجام فعالیت به‌صورت جهانی راحت‌تر و امکان‌پذیرتر است و افراد بیشتری می‌توانند در این زمینه نقش داشته باشند، البته تا قبل از نسل سوم وب، همه افراد از فرصت‌های یکسان برخوردار نبودند. در فضای سنتی اقتصاد قضیه متفاوت است و بیشتر با عنوان واردات و صادرات معنا پیدا می‌کند.

ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال

در قسمت بالاتر که درباره تفاوت میان دو عصر اقتصاد صحبت کردیم، تقریبا به شکل نهان به ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال نیز اشاره شد. حال برای اینکه بهتر با آن آشنا شویم، به شکل مشخص‌تر و موردی به صفات و خصیصه‌های اقتصاد دیجیتال اشاره می‌کنیم.

مزایا و معایب اقتصاد دیجیتال

پس از معرفی ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال، به این فکر فرو می‌رویم که این موارد می‌توانند مانند یک شمشیر دولبه باشند. هر چیزی که ساخته بشر باشد، علاوه‌بر مزایایی که دارد، معایب یا نکات منفی نیز با خود به همراه دارد. پس بهتر است با عینکی بی‌طرفانه هم به مزایا و هم به معایب اقتصاد دیجیتال نگاهی بیندازیم.

مزایا:

معایب:

ارتباط میان رمزارزها و اقتصاد دیجیتال

همان‌طور که در بخش‌های بالاتر اشاره کردیم، دیجیتالی شدن و اتکا به فناوری یکی از ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال است. استفاده از ارزهای دیجیتال و روش‌های پرداخت الکترونیکی بخشی از اقتصاد دیجیتال محسوب می‌شوند. اگر بخواهیم نگاه دقیق‌تری داشته باشیم، رمزارزها ارزهای دیجیتالی هستند که از فناوری رمزنگاری استفاده می‌کنند؛ بنابراین رمزارزها را می‌توان یکی از بازوهای اقتصاد دیجیتال دانست.

یکی از کاربردهای رمزارزها تبادل ارزش است که با استفاده از فناوری بلاکچین تراکنش‌ها را به‌صورت ایمن و بدون واسطه پردازش می‌کنند. بلاکچین که یکی از ابزارهای بسیار کاربردی در رمزارزها است و با روی کار آمدن آن‌ها و معرفی بیت کوین بسیار مورد توجه قرار گرفت، به‌عنوان یک ابزار امنیتی و مالی ضروری در اقتصاد دیجیتال شناخته می‌شود. در ادامه به برخی از ویژگی‌های رمزارزها که به گسترش اقتصاد دیجیتال کمک می‌کنند، اشاره می‌کنیم:

• تمرکززدایی
• امنیت و شفافیت
• تسهیل در پرداخت‌های جهانی
• افزایش سطح مشارکت در اقتصاد جهانی
• افزایش نوآوری

اهمیت خلاقیت در اقتصاد دیجیتال

خلاقیت یکی از ویژگی‌های مهم در اقتصاد دیجیتال است و نقش اساسی در پیش‌برد آن دارد. خلاقیت و نوآوری باعث ایجاد فرصت‌های جدید می‌شود و به تغییر مرزبندی‌های اقتصاد دیجیتال کمک می‌کند. یکی از کمک‌هایی که خلاقیت به اقتصاد می‌کند، ایجاد مزیت نسبی برای کسب‌وکارها است. شرکت‌هایی که بتوانند به فناوری‌های جدید دست پیدا کنند و در پیاده‌سازی و به‌کارگیری آن موفق باشند، موقعیت بهتری برای تصاحب سهم بازار خواهند داشت و احتمالا درآمدزایی بهتری ایجاد می‌کنند. این اتفاق در مجموع به رقابت منجر می‌شود و در نهایت به رشد اقتصادی کمک خواهد کرد.

مفهوم دیگری که در دل خلاقیت جای می‌گیرد، تخریب خلاق (Destructive Innovation) یا نوآوری تحول آفرین است. این عبارت بیان‌گر این موضوع است که خلاقیت و نوآوری‌های جدید باعث تخریب روش‌ها و چارچوب‌های سنتی می‌شوند. جوزف شومپیتر (Joseph Alois Schumpeter) اقتصاددان اتریشی مفهوم تخریب خلاق را به حوزه اقتصاد وارد کرد. او معتقد بود هر فناوری یک چرخه دارد که با طی کردن دوره‌های آن، فناوری‌های جدید باعث از بین رفتن مراحل قبل می‌شوند. به‌همین خاطر این نظریه را به‌عنوان چرخه شومپیتری نیز می‌شناسند. چرخه شومپیتری درباره بیت کوین نیز صادق است.

تخریب خلاق را نمی‌توان به‌صورت کامل مثبت دانست. هرچند این اتفاق باعث تکامل خدمات و محصولات می‌شود و افق‌های جدید را به‌روی اقتصاد می‌گشاید، اما با از بین بردن ساختارهای سنتی ممکن است در برخی از حوزه‌ها اختلال ایجاد کند و منجربه از دست رفتن مشاغل شود. البته اقتصاددانان مزیت آن را به معایبش ارجح می‌دانند و معتقدند که از سرریز مزایای شکل‌گرفته، می‌توان ضررهای به‌وجودآمده را جبران کرد.

جایگاه هوش مصنوعی در اقتصاد دیجیتال

هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) ماشین‌ها را قادر می‌سازد با یادگیری از داده‌هایی که در اختیارشان قرار داده می‌شود، بیاموزند و کارهایی را انجام دهند که معمولا به هوش انسان نیاز دارند. یادگیری ماشین، پردازش زبان و رباتیک در حال حاضر بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند و شرکت‌های بزرگی مانند مایکروسافت و گوگل در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های متعددی انجام داده‌اند. یکی از پروژه‌هایی نیز که اخیرا سروصدای زیادی به پا کرد، پروژه OpenAI و سرویس ChatGPT‌ بود.

هوش مصنوعی به‌عنوان تسهیل‌کننده امور در صنایع مختلف از جمله تولید و مالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. رابطه قوی میان اقتصاد دیجیتال و AI وجود دارد. هوش مصنوعی یک محرک کلیدی برای تحول دیجیتال است و پتانسیل تغییر شیوه عملکرد کسب‌وکارها را از طریق خودکارسازی فرایندها و بهبود تصمیم‌گیری دارد. هوش مصنوعی در اقتصاد دیجیتال برای تجزیه و تحلیل مقادیر زیادی داده که از فعالیت‌های دیجیتال به‌دست آمده است، استفاده می‌شود. برای مثال، خرده‌فروشان آنلاین می‌توانند از الگوریتم‌های مبتنی‌بر هوش مصنوعی برای شخصی‌سازی توصیه‌های مشتریان بر اساس تاریخچه جست‌وجو و خریدشان استفاده کنند؛ از طرف دیگر، تولیدکنندگان می‌توانند از هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی مدیریت زنجیره تامین و کاهش ضایعات استفاده کنند.

پذیرش هوش مصنوعی چالش‌هایی نیز دارد. این چالش‌ها بیشتر از جنس اخلاقی و اجتماعی هستند. این چالش‌ها عمدتا به‌صورت بروز تعصبات یا نتیجه‌گیرهای یک‌طرفه بیان می‌شود؛ زیرا آن‌ها ماشین هستند و با توجه به دیتایی که در اختیار دارند، تصمیم می‌گیرند. یکی دیگر از نگرانی‌ها، مربوط به اشتغال انسان‌ها است. بسیاری از افراد نگران این هستند که با قدرت گرفتن هوش مصنوعی و ماشین‌ها کارشان را از دست بدهند. البته این نگرانی تا حدی طبیعی است، اما با نوآوری‌های بیشتر، موقعیت‌های جدیدی نیز به‌وجود خواهد آمد؛ علاوه‌بر این، برای استفاده از هوش مصنوعی و ماشین‌ها به نیروی متخصص و اپراتور نیاز است.

پرسش و پاسخ (FAQ)

• اقتصاد دیجیتال به زبان ساده چیست؟
  اقتصاد دیجیتال یک عصر جدید در اقتصاد است. این مفهوم به فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که حاصل برقراری هزاران میلیارد ارتباط و انجام فعالیت به‌صورت دیجیتال و آنلاین میان افراد و کسب‌وکارها است.

• خصوصیات اقتصاد دیجیتال چیست؟
  اتکا به فناوری، داده‌محور بودن، نوآوری و خلاقیت، افزایش اتوماسیون در فعالیت‌ها، انعطاف‌پذیری و چابکی و اثر شبکه‌ای از جمله مهم‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات اقتصاد دیجیتال هستند.

جمع‌بندی

بدون شک الان در عصر اقتصاد دیجیتال حضور داریم. اتفاق‌هایی که پیرامون ما در حال رخ دادن است، بر این ادعا گواهی می‌دهند. سرعت تغییر و ابداع فناوری به‌شدت بالا است و هر کشوری که بتواند معایب و موانع موجود را برطرف کند و از مزایای دیجیتالی شدن اقتصاد بهره‌مند شود، به اقتصاد و مردمانش خدمت بزرگی کرده است. در این مقاله نگاهی به مفهوم اقتصاد دیجیتال انداختیم و سعی کردیم به زبان ساده درباره آن صحبت کنیم. درباره ویژگی‌ها، مزایا و معایب، ارتباط آن با کریپتوکارنسی و نقش خلاقیت و هوش مصنوعی نیز به‌طور مفصل‌تر صحبت کردیم. به‌نظر شما در چند سال آینده شکل اقتصاد و فضای موجود چه تغییراتی خواهد کرد؟